Op onze pelgrimsreis naar Santiago de Compostela komen we ruim voor Tours al fietsend langs de Loir door het plaatsje St-Hilaire-sur-Yerre en wat verderop door St-Hilaire-la-Gravelle. Ruim voorbij Poitiers passeren we, als we de route langs de kust nemen, St-Hilaire de Melle. Dit zijn slechts drie van de ruim 80 plaatsnamen in Frankrijk met Hilaire. Die naam is afkomstig van St. Hilaire, een bij ons nauwelijks bekende heilige, die in Frankrijk veel betekenis moet hebben gehad.
Naam
Als ik de naam Hilarius op mijn computer intyp, vraagt de automatische correctie of ik hilarisch bedoel. Het apparaat kent geen Hilarius. Maar dat is zo gek nog niet, getuige de verklaring die het Meertensinstituut geeft: Hilarius is afkomstig van het Latijnse hilaris en het Griekse hilaros, dat vrolijk, opgeruimd, opgewekt betekent. Wij kennen het woord hilariteit. En herkennen het ook in de voornaam van Hillary Clinton.
Over het leven van Hilarius is weinig bekend. Hij zou omstreeks het jaar 315 in Poitiers geboren zijn en daar het grootste deel van zijn leven hebben doorgebracht. Zijn welgestelde ouders regelden al tamelijk vroeg voor hem een huwelijk met een passende vrouw. Ook lieten ze hem de gebruikelijke studies volgen van retorica en filosofie. Zo kwam hij in zijn zoektocht naar de waarheid en de zin van het leven geleidelijk tot de erkenning van God de Schepper en van de vleesgeworden God, die gestorven is om ons het leven te schenken. Logisch, dat hij zich in het jaar 345 samen met zijn vrouw en dochter liet dopen. Van zijn hand is een Commentaar op het Evangelie van Matteüs, het oudste ons bekende commentaar in het Latijn op dit evangelie. In 350 werd hij gekozen tot bisschop van Poitiers. Dat bracht met zich mee dat hij gescheiden van zijn vrouw ging leven. In die tijd was de bisschop verplicht het celibaat te onderhouden; voor een priester was dat nog niet voorgeschreven. Samen met Martinus van Tours verzamelde hij een groep jonge monniken om zich heen en vormden zij in Ligugé de eerste kloostergemeenschap van de westerse kerk in Frankrijk. Op 13 januari 367 stierf Hilarius te midden van zijn kloostergemeenschap. De Rooms-Katholieke Kerk en de Oosters-Orthodoxe Kerken gedenken Sint Hilarius op 13 januari. Zijn graf bevindt zich in de crypte van de kerk Saint-Hilaire-le-Grand in Poitiers. Deze plaats zou Hilarius in de zevende eeuw in een droom aan Sint Fridolinus van Säckingen hebben aangegeven.
Strijd tegen het arianisme
Op theologisch vlak worden de eerste eeuwen van onze jaartelling gekenmerkt door een zoektocht naar de juiste geloofsleer. Hilarius heeft daarin een grote rol gespeeld met betrekking tot de leer over de Drie-eenheid. Op het Concilie van Nicea in 325 ging het debat over de verhouding van de Zoon tot de Vader. In de geloofsbelijdenis, die daar onder leiding van Athanasius de Grote werd aangenomen, staat dat Jezus van dezelfde substantie is als de Vader en dus ook waarlijk God is. Maar de arianen, bisschoppen die dachten in de lijn van Arius, meenden dat de Zoon dan niet gelijk kon zijn aan de Vader en bleven de godheid van Jezus ontkennen. Als bisschop verzette Hilarius zich later op de synode van Béziers in Zuid-Frankrijk (356) hevig tegen een meerderheid van ariaans gezinde bisschoppen. Deze kregen echter steun van de wereldlijke overheid, met als gevolg dat de bisschop van Poitiers door keizer Constantius werd verbannen naar Frygië, een gebied in het noorden van Klein-Azië (het huidige Turkije). Daar leerde Hilarius de ariaanse denkwijze in het Oost-Romeinse Rijk nader kennen. Het werd hem steeds duidelijker, dat er verschillende woorden werden gebruikt voor dezelfde begrippen. Hij probeerde de onoverbrugbare standpunten met elkaar te verzoenen en zo te werken aan het herstel van de eenheid van de Kerk op basis van het geloof, zoals dat in Nicea was verwoord. Met dat doel begon hij aan zijn belangrijkste en bekendste dogmatische werk, het De Trinitate (Over de Drie-eenheid).
Kleurrijke legende
Op basis van dit boek werd hij als gast uitgenodigd op de synode van Seleucië (359), waar honderdvijftig bisschoppen uit het Oost-Romeinse Rijk bijeen kwamen. Hier speelde hij een belangrijke rol, wat blijkt uit een ‘kleurrijke’ legende over die synode. Deze vertelt dat ene paus Leo I (die was er pas rond 450!) Hilarius het zwijgen wilde opleggen en erop wees, dat hij als westerse bisschop onrechtmatig aanwezig was. Het ging immers om een synode van oosterse prelaten! Maar deze boosaardige woordvoerder kreeg plotseling last van zijn darmen. De aandrang werd zo hevig dat hij zich snel op de latrine moest terugtrekken. Omdat iedereen Hilarius negeerde en niemand hem een zetel aanbood, besloot hij gewoon op de grond plaats te nemen. Maar de grond onder hem kwam in beweging, rees omhoog en tilde zo Hilarius op tot het niveau van de andere bisschoppen.
(afbeelding uit www.heiligen.net)
Op deze synode ontvouwde Hilarius tegenover de bisschoppen zijn theologie over de Drie-eenheid, uitgaande van de doopformule “In de Naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest”. Maar zijn standpunten werden hem ook hier niet in dank afgenomen en hij werd teruggestuurd naar Poitiers. Daar hernam hij zijn herderlijke activiteiten en streed hij op de bisschoppensynodes van Parijs in 361 en Milaan in 364 onvermoeibaar voor een zuivere leer rond de persoon van Jezus. En nu met succes. Men denkt dat deze zege over het arianisme grotendeels te danken was aan de kracht van Hilarius om het geloof te verbinden met zachtmoedigheid in de intermenselijke relatie. Vanwege zijn gezagvolle uitleg van de Heilige Schrift en het mysterie van de Drie-Eenheid verhief paus Pius IX hem in 1851 tot kerkleraar. Aan Hilarius danken we het – uit het oosten meegenomen – zingen van hymnen tijdens de eredienst.
Patronaten en afbeeldingen
Hij is patroon van de Franse plaatsen La Rochelle, Luçon en Poitiers. Zijn voorspraak wordt ingeroepen voor moeders op het moment van de bevalling, voor doodgeborenen, om genezing te verkrijgen van kinderen, die zwakbegaafd zijn of moeilijk leren lopen; tegen reumatiek en veeziekten, alsmede tegen slangen en slangenbeten.
Hilarius wordt afgebeeld als bisschop (mijter, tabberd, staf), vaak in gezelschap van slangen (symbool van duivelse invloeden) en draken (symbool van heidendom en ketterijen!).
(dit artikel van mijn hand is ook gepubliceerd in “Jacobsstaf” nr. 102 van juni 2014, een uitgave van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob; de foto heb ik gemaakt in de kerk van Saint Hilaire in Poitiers)